‘Het Italiaanse meisje’ van Iris Murdoch (1919-1999) is een hoogst onprettig boek. Nu het opnieuw werd uitgegeven greep ik op mijn boekenplank naar de vergeelde vijfde druk uit 1972. Na een avondje lezen zat ik verstrikt in een kluwen van onverkwikkelijke menselijke relaties. Met de verteller van het verhaal, kunstenaar en graveur Edmund, deelde ik de zin om eruit te stappen en zijn familieleden en hun aanhang aan hun lot over te laten. Maar precies zoals hij zat ik vast in de onfrisse brij.
Edmund keert naar zijn ouderlijk huis in het landelijke Groot-Brittannië terug om zijn recent overleden moeder te begraven. Zoals uitvoerig beschreven, kon hij zich nooit van deze dominante vrouw losmaken. Ze claimde haar beide zonen en iedereen die in haar en hun buurt kwam.
Daaruit kwam zoveel psychologisch onheil voort dat letterlijk iedereen geen andere optie had dan van zijn hele leven een zootje te maken. De oudere broer Otto, beeldhouwer en nu voornamelijk ontwerper van grafmonumenten, is een drankzuchtige echtgenoot en vader. Murdoch beschrijft hem en zijn eet- en drankgewoonten zodanig dat het de lezer haast doet kokhalzen.
‘Het Italiaanse meisje’ is trouwens opgebouwd uit beeldende en uitvoerige beschrijvingen waaruit Murdochs talent mag blijken. Maar de vraag blijft natuurlijk, wanneer lees ik iets inhoudelijk lezenswaardig en waartoe al die smerigheid? En waarom vunzigheid tot een verheven vorm van leven verheffen?
Fenomenologie
Er schijnt een reden te zijn waarom de schrijfster zich zo op de fenomenen toespitste. Behalve auteur was ze ook filosofe. Volgens de Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum had Iris Murdoch een impact op de moraalfilosofie omdat haar personages zich niet langer door ‘wil en keuze’ laten sturen. Wel door wat ze waarnemen en ervaren. In de fenomenologie leidt de ervaring van ‘de dingen’ naar het wezen ervan.
Er deden zich nogal wat verschijnselen voor in de Britse familie. Het echtpaar Otto en Isabel krijgt bezoek van een Joodse broer en zus. Is dit een soort van aanwezigheid van de Bulgaars-joodse filosoof Elias Canetti die een van Murdochs vele minnaars was?
Otto gaat een passionele relatie aan met Elza en Isabel met David terwijl hun dochter zwanger is van diezelfde jongen en abortus pleegt. Bij elke overtreffende trap in de complexe en weerzinwekkende ontwikkelingen bereikt Edmund een nieuwe graad van walging. Tenslotte wordt hij door de huishoudster, het ‘Italiaanse meisje’ gered en iedereen blijkt min of meer tot inzicht en op zijn pootjes terecht te komen. Of hoe het nooit helemaal hopeloos wordt wanneer de auteur vindt dat het boek ‘af’ is.
‘Het Italiaanse meisje’ van Iris Murdoch uit 1964 werd opnieuw uitgegeven door Cosimo.