Niets blijft wat het is. Soms vormen extreme omstandigheden de katalysator van een proces van verval. ‘De Wertheims’ is slechts een van de vele verhalen over de teloorgang van een vooraanstaande Joodse familie tijdens het naziregime.
Historische ontwikkelingen verstrengelen zich met een persoonlijke geschiedenis. Precies die verknoping weet Tennenbaum nauwgezet te schetsen.
De acht hoofdstukken van ‘De Wertheims’ dragen als titel slechts een jaartal. Het eerste is 1903 en net na die eeuwwisseling is het belangrijkste gegeven dat Moritz Wertheim de Judengasse voor het centrum van Frankfurt heeft kunnen verruilen en nu een belangrijk stoffenproducent is. Samen met zijn vrouw Hannchen heeft hij vijf zonen. Ze zijn van allerlei slag, sommigen zakelijk getalenteerd, anderen zijn aarzelende types of bohemiens. Sommigen trouwen en krijgen kinderen, anderen houden het op maîtresses. Ook de kleinkinderen groeien op tegen een weelderige achtergrond.
Maar naarmate de jaartallen opklimmen, kruipt de kilte omhoog. De moord op de Joodse minister van buitenlandse zaken Walter Rathenau in 1922 brengt de eerste onrust in het pand van de Wertheims in de Guiollettstrasse.
Zoals wel vaker het geval is primeren akkefietjes, de kleinkinderen groeien op en hun liefdesleven neemt hen nog altijd meer in beslag dan de politieke ontaarding. Maar gaandeweg kan de familie Wertheim er niet meer omheen. Ze wordt met agressie van extreem rechts geconfronteerd en ziet hoe Duitse burgers in het fascistisch verhaal meegaan.
Sinds de opgang van de familie hadden de Wertheims zich niet meer Joods gevoeld. Maar volgens de buitenwereld kunnen ze niets anders zijn en nu moeten ze dat gegeven uitdrukkelijk in hun leven inpassen. Soms balanceren ze op het slappe koord van zelfbewustzijn en zelfkritiek. Zoals wanneer Emma Wertheim zegt: ‘En weet je, de Joden gaan zelf ook niet vrijuit. Ze zijn streberig. Je ziet ze overal, in de regering, in het theater, de kranten. Waar je maar kijkt, zie je Joden. Ze vinden zichzelf slimmer dan de anderen, en misschien zijn ze dat ook wel, maar je hoeft het anderen niet zo in te wrijven.’
Geen hoop meer
In elk geval dwingen de feiten hen om hun moeilijke positie onder ogen te zien. En dan trekt ieder, naargelang zijn aard en persoonlijke geschiedenis, zijn conclusies. Emigreren, de tocht naar Palestina maken of gewoon blijven en afwachten, blijven hopen dat verkiezingen de kaarten zullen herverdelen. Of blijven omdat ze zoveel aan het land hebben gegeven dat ze zich niet kunnen voorstellen dat het hen zal verraden.
‘Het antisemitisme vergiftigt de Duitse psyche al tientallen jaren’, zei Nathan. ‘Er is waarschijnlijk geen ander westers land waar de Joden zo’n belangrijke rol spelen in de nationale geschiedenis en tegelijk zo geminacht worden.’
Sommige Duitsers zijn genereus. Ook de oude kokkin Anna die heel lang partij kiest voor ‘haar’ familie en voor de jonge Andreas Wertheim blijft zorgen, biedt warmte maar kan het ondanks haar moed niet volhouden.
‘Er is geen hoop meer. Andreas’ – ze had hem nooit eerder bij zijn voornaam genoemd – ‘u moet vertrekken!’ ‘Wat kunnen ze nog meer doen?’ ‘Ze kunnen u doden.’ ‘Wat zou daar het nut van zijn?’ ‘U moet niet over nut praten. Als er haat in het spel is, gaat alle redelijkheid overboord’.
Scherpzinnig observator
Het boek ‘De Wertheims’ werd wel eens vergeleken met ‘De Buddenbrooks’ van Thomas Mann. Omwille van de uitgesponnen familiegeschiedenis, wellicht ook omdat in beide romans blijkt dat gefortuneerde families evenmin iets tegen het lot vermogen of zelfs om onbeduidende redenen in een sukkelstraatje verzeild kunnen raken.
Even goed doen passages uit Tennenbaums boek vaag denken aan een novelle van Toergenjew. Reizen worden als scharniermomenten in een leven aangebracht, om karakters te vormen of amoureuze ontwikkelingen de pas af te snijden. De sfeer van het mondaine Baden-Baden en de culturele reizen bestrijden de sleur van de dagelijksheid.
Niettemin, de vergelijking met grootmeesters als Mann en Toergenjew is wel heel hoog gegrepen. Wat niet belet dat Tennenbaum met het waar gebeurde verhaal van haar familie een meesterwerk tot stand bracht. Ze is een voortreffelijke stiliste en een scherpzinnig observator. Ze voorziet haar personages van rake psychologische portretten waar geen speld is tussen te krijgen.
‘De Wertheims, Twee oorlogen, één familiegeschiedenis’ van Silvia Tennenbaum is uitgegeven bij Nieuw Amsterdam.
ISBN 978 90 468 1914 2