Illusies maken niet gelukkig
‘The consolations of plilosophy’ van Alain de Botton (deel II)

Door | december 31, 2020

Wat moeten we in een tijd waarin het lijkt alsof alles maakbaar is of te remediëren valt met filosofen uit de oudheid? Volgens de Botton is het heel simpel, in wezen is het leven voor en aan het begin van onze jaartelling perfect vergelijkbaar met het onze. Het geluk moet je daar zoeken waar het te vinden is en het lot van zijn kant laat zich nog steeds niet overmeesteren. De Botton laat Epicurus en Seneca de weg wijzen.

Epicuristen voeren campagne tegen reclame

Epicurus wordt wel eens weggezet als een simpele genotzoeker. En ja, de Griekse filosoof die in 341 voor Chr. op Samos werd geboren, had de gave om van de dingen die het leven ons schenken te genieten en maakte dat tot zijn filosofie. Hij zou een driehonderdtal boeken hebben geschreven over onder meer liefde, muziek, het menselijk leven en de natuur. Als genieten zoveel duiding nodig had, kon het toch ook weer niet zo eenvoudig zijn, ook niet voor Epicurus. De boeken gingen helaas verloren zodat zijn filosofie op basis van schaarse restanten en getuigenissen van epicuristen wordt gereconstrueerd.

Epicuristen werden opgeleid in ware scholen, mannen en vrouwen studeerden er samen het vak ‘plezier’. Plezier als de kortste weg naar een gelukkig leven. Met geldelijke steun van rijken werden scholen opgericht in het hele gebied rond de Middellandse zee. De scholen kregen kritiek van diegenen die vonden dat plezier er tot losbandigheid leidde. Onder meer de christenen maakten een eind aan de pret bij de teloorgang van het West-Romeinse Rijk.

Soberheid

Epicurisme is een begrip dat, net als zen bijvoorbeeld, vaak wordt misbruikt. Epicurus was allesbehalve een wildebras maar ging juist bijzonder nauwgezet te werk bij het uitstippelen van de weg naar een ‘gelukkig leven’.

Verlangen en pijn zijn pulserende gevoelens en mensen gaan er intuïtief mee om. Epicurus meende dat het de taak was van de filosofie om de gevoelens rationeel te analyseren, ongeveer zoals Socrates met de ethische kwesties deed. Dat zou voorkomen dat we impulsief die dingen doen die ons geluk juist belemmeren.

Epicurus wist heel goed dat een gezond leven naar meer geluk leidt en precies daarom streefde hij   soberheid na. Een maaltijd mocht voor hem uit een stuk brood en een glas water bestaan. Behalve dat maakte de filosoof een lijstje van ‘eenvoudige’ dingen die een mens gelukkig maken, dingen die zelfs kosteloos kunnen zijn.

De Botton beschrijft hoe Epicurus en zijn vrienden zich uit het openbare leven van Athene terugtrokken om in een eenvoudig huis te wonen en hun eigen groenten te kweken. Als we weten dat je status en financiële mogelijkheden met die van anderen vergelijken een permanente bron van onrust en ongeluk vormt, lijkt dit beslist een goede keuze.

Publiciteit om niet te kopen

De Epicuristen wensten zich niet te conformeren of professioneel voor anderen te werken. Dat garandeerde hen vrijheid. En veel tijd om met de vrienden van gedachten te wisselen en samen die  gevoelens te analyseren die met hun levenskwaliteit te maken hadden.

Vrienden, vrijheid, gedachten, voeding, onderdak en kleding zijn volgens Epicurus natuurlijke en noodzakelijke voorwaarden voor geluk.

Een groot huis, banketten, dienaren en vlees en vis bij de maaltijd stemmen volgens hem misschien wel overeen met de natuurlijke smaak van de mens maar zijn volkomen overbodig als het gaat om gelukkig zijn. Macht en roem zijn noch natuurlijk, noch noodzakelijk om je goed te voelen.

Niettemin, meer dan tweeduizend jaar later zien we de materiële dingen nog steeds als bron van geluk. Reclame kent het epicurisme nog altijd de foute betekenis toe. Bovendien pretendeert ze precies te weten wat we nodig hebben om gelukkig te worden en kneedt de publieke opinie met succes.

En ook dat was al het geval in Epicurus’ tijd. Met dit verschil, epicuristen na hem hadden het lef om reclame met reclame te bestrijden. In een stad van 10 000 inwoners in Klein Azië richtten ze in het jaar 120 een enorme zuilenrij op van wel 80 meter lang en vier meter hoog. De inscripties verspreidden gedachtegoed in de stijl van ‘Luxueuze voeding of drank zijn zeker niet schadeloos noch verzekeren ze een gezonde lichamelijke conditie.’

De Botton stelt vast, allicht met spijt, dat Epicurus zijn strijd tegen het consumentisme en illusoire meningen verloor. Het minste dat wij kunnen doen is het begrip Epicurisme niet langer misbruiken.

De beredeneerde onverstoorbaarheid van Seneca

Net als Socrates werd Seneca tot zelfdoding veroordeeld. En wel in het jaar 65 door keizer Nero die na een complot tegen hem willekeurig familie en medestanders de dood injoeg. Seneca was niet eens verbaasd. Hij had in zijn leven al zoveel zien gebeuren, natuurrampen, verwoestingen, ziekte, onrecht… Om erachter te komen wat hij daarmee aan moest, wijdde hij zijn leven aan de filosofie. Studie en overpeinzingen leidden hem naar de conclusie dat je het lot waarover je geen controle hebt stoïcijns moet aanvaarden.

Wensen botsen vaak op de harde muur van de werkelijkheid, met frustratie voor gevolg. De echte oorzaak van de frustratie ligt volgens Seneca hierin dat we de werkelijkheid fout inschatten. ‘We moeten onszelf met de noodzakelijke imperfectie van het bestaan verzoenen’, stelde Seneca. En ook, ‘We zullen ophouden met ons boos te maken eens we stoppen met zo hoopvol te zijn.’

‘Er is niets wat Fortuna niet durft’, meende Seneca. Het is dus zaak om altijd rekening te houden met ongeluk en tegenslag.

Wat er gebeurt, houdt op geen enkele manier verband met je verdienste of morele waarde. Het ultieme lot van Seneca was daarvan eens te meer een bewijs. Verontwaardiging over wat je overkomt heeft dus ook al geen zin.

Wijsheid

Maar wat moet een mens in het licht van zoveel miserie?
Seneca raadde aan om slechte ontwikkelingen te verwachten en tegelijk onze angsten onder controle te houden. Het rationele motief daarvoor luidde, meestal pakt het niet zo slecht uit als we vrezen.
Ook kun je je op verlies voorbereiden door je niet te sterk aan dingen te hechten. Immers, Fortuna heeft je niets gegeven met de belofte dat je het altijd zal mogen behouden.
Seneca was zelf een welstellend man. Maar zijn wijsheid was zijn belangrijkste bezit. Hij schreef: ‘De wijze kan niets verliezen, hij investeerde alles in zichzelf.’ En ook: ‘De wijze is zelfvoorzienend, als hij iets verliest, stelt hij zich tevreden met wat hem rest.’
Dat betekent niet dat hij wenst dingen of mensen te verliezen. ‘De wijze is zelfvoorzienend omdat hij zijn vrienden kan missen niet omdat hij ze wenst te missen.’

Het stoïcisme van Seneca is subtiel, meent de Botton. Het is onredelijk om ongeluk te accepteren dat er niet is. Het is even onredelijk om je te verzetten tegen ongeluk dat zich wel voordoet. We zijn redelijke wezens en kunnen dus het onderscheid maken tussen situaties waaraan we iets kunnen veranderen en toestanden waarin we moeten buigen voor het lot. Wie zich toch blijft verzetten tegen het onafwendbare is als een hondje dat aan de leiband loopt en tevergeefs een andere richting kiest dan de wandelaar. Het enige effect van zijn weerstand is meer pijn.

The Consolations of Philosophy
Uitgever: Penguin Books Ltd
Auteur: Alain de Botton Alain de Botton
Engels – Paperback – 9780140276619
Druk: New ed – maart 2001 – 272 pagina’s